Co to zachowek, ile może wynieść, kiedy i kto może się o niego ubiegać i ile jest na to czasu

Wyszukując instytucji zachowku w Internecie (np. wpisując w Google hasło: zachowek) dowiadujemy się, że podstawowym celem zachowku jest ochrona najbliższej rodziny, jak też, że jest to uprawnienie przysługujące rodzinie spadkodawcy na wypadek pominięcia ich w testamencie przez tego spadkodawcę. Jednak to nie wszystko. W poniższym artykule podpowiem, ile może wynieść zachowek, kiedy i kto może się o niego ubiegać i ile jest na to czasu.

Czy instytucja zachowku jest słuszna? 

Poglądy są różne, a przynajmniej tak zauważam po przeprowadzonych dotychczas sprawach sądowych o zachowek. Sądzę, że to dlatego, że i ludzie są różni, relacje rodzinne są różne, czasem w rodzinie brak jest więzi w ogóle, czasem rodziny są ze sobą bardzo zżyte. Jeden Klient domaga się zachowku z pewnego rodzaju wyrzutem sumienia (szczególnie jak pozywa o zachowek członka swojej rodziny), inny pewnie i zdecydowanie sądzi, że tak trzeba.

Z jednej strony zachowek ma chronić bliskich i nie dopuścić do pewnego rodzaju niesprawiedliwości. Dla przykładu, kiedy bez wiedzy najbliższej rodziny spadkodawca przekazuje cały spadek partnerowi, o którego istnieniu rodzina spadkodawcy nie wiedziała. Drugim przykładem może być sytuacja gdy schorowany spadkodawca pod koniec swojego życia zmienia wolę i postanawia sporządzić testament powołując do spadku osobę spoza rodziny, np. sąsiada, który pomagał mu w okresie choroby. 

Z drugiej jednak strony czemu ktoś ma ingerować w wolę spadkodawcy? Spadkodawca sam powinien móc zdecydować o tym komu przekaże majątek, na który de facto samodzielnie pracował całe swoje życie. 

Co to zachowek? 

Instytucja zachowku uregulowana jest w kodeksie cywilnym (art. 991 i następne). 

Jest to roszczenie zagwarantowane osobom najbliższym, które zostały pominięte w testamencie, bądź też zostały uwzględnione, ale w niższej wysokości.

Jeżeli umiera osoba z twojej rodziny (tzw. spadkodawca), co do której według ustawowych zasad zapisanych w kodeksie cywilnym jesteś spadkobiercą ustawowym^[1] (m.in. małżonek, dziecko), a osoba ta np. za życia sporządziła testament i powołała do spadku (czyli wpisała w testamencie jako swojego spadkobiercę) kogoś innego, nawet osobę spoza rodziny, tobie przysługuje od tej osoby wskazanej w testamencie roszczenie o zapłatę zachowku.

Kto może dochodzić zachowku?

Zachowek chroni jedynie osoby najbliższe, które spadkodawca pominął w testamencie. Osobami najbliższymi są:

• małżonek zmarłego spadkodawcy, 
• dzieci zmarłego spadkodawcy (tzw. zstępni), bądź gdyby dzieci spadkodawcy nie dożyły, a miały swoje dzieci – wnuki spadkodawcy,
• rodzice zmarłego spadkodawcy (tzw. wstępni).

Zachowek – ile może wynieść?

Mówi o tym art. 991 kodeksu cywilnego. Osobom uprawnionym do zachowku, czyli osobom najbliższym, o których mowa powyżej należy się 50% udziału, który dostaliby, gdyby dziedziczyli jako spadkobiercy ustawowi. 

Jeżeli natomiast któraś z tych osób najbliższych jest trwale niezdolna do pracy bądź mamy do czynienia z małoletnimi dziećmi wysokość zachowku wynosi 2/3 udziału, który dostaliby, gdyby dziedziczyli jako spadkobiercy ustawowi.

Przykład:

Umiera Jan. Pozostawia żonę Jadwigę i dwie córki Zosię i Martę. Jan zostawia testament, w którym do całego spadku powołuje córkę Zosię. Załóżmy, że w skład spadku wchodzi nieruchomość warta 300 tyś. zł. 

Gdyby Jan nie zostawił testamentu jego spadkobiercami ustawowymi byłyby: żona Jadwiga i dwie córki Zosia i Marta – każda z nich miałaby udział w spadku po 1/3. 

Jan jednak zostawił testament i powołał w nim do spadku tylko córkę Zosię, która odziedziczyła po nim nieruchomość. Marta nie zgadza się z wolą taty i zamierza rościć od siostry Zosi zachowek. Ile może się domagać od siostry? Marta jako spadkobierczyni ustawowa miałaby prawo do 1/3 udziału w spadku (czyli skoro nieruchomość warta jest 300 tyś. zł., to 100 tyś. zł. jest tutaj 1/3 udziału w spadku). Zachowek zatem przysługuje jej w wartości 50% tego udziału 1/3, a więc 50 tyś. zł. (1/3 z 300 tyś zł. to 100 tyś. zł. i od tego 50% = 50 tyś. zł.).

W omawianym przykładzie założyliśmy, że w skład spadku wchodzi jedynie nieruchomość. Stan faktyczny był dość prosty. Nie wchodziły w grę darowizny uczynione przez Jana na rzecz córek, czy też inne rozliczenia między nimi. Nikt z członków rodziny nie został wydziedziczony, nikt spadku nie odrzucił, nikt nie został uznany za niegodnego dziedziczenia, nikt również nie zrzekł się spadku. Wszystkie powyższe okoliczności mają wpływ na obliczenie wartości zachowku. W podanym przykładzie bazowałam jednak na nieskomplikowanych okolicznościach, aby pokazać jedynie podstawy.

Zachowek – ile jest czasu na roszczenie?

Roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem 5 lat. Ważne jest jednak, aby wiedzieć od kiedy liczyć ten termin 5 lat. 

Przepis art. 1007 § 1 kodeksu cywilnego wskazuje, że 5 lat należy liczyć od ogłoszenia testamentu. 

Czym jest ogłoszenie testamentu?

Ogłoszenie testamentu może nastąpić w sądzie bądź u notariusza. Jest to niejako procedura mająca na celu potwierdzenie faktu sporządzenia testamentu, określenia jego cech i zrealizowanie ostatniej woli zmarłego, ale również ustalenie kręgu spadkobierców. Po otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd co do zasady wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, a notariusz akt poświadczenia dziedziczenia. 

W przepisie art. 1007 § 2 kodeksu cywilnego wprowadzono również termin 5 lat na dochodzenie roszczeń związanych z uzupełnieniem zachowku z tytułu m.in. otrzymanych od spadkodawcy darowizn. W tym przypadku termin 5 lat należy liczyć od otwarcia spadku.

Kiedy następuje otwarcie spadku?

Zgodnie z art. 924 kodeksu cywilnego spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.

Przypomnę, że podane informacje mają charakter bardzo ogólny. Sprawy spadkowe są sprawami często o skomplikowanych stanach faktycznych, często obarczone niejasnymi czy niepełnymi informacjami. Moim celem jest zwrócenie Państwu uwagi na podstawowe kwestie i podkreślenie, że dla pewności w każdej konkretnej sprawie tego typu warto skonsultować się z radcą prawnym.

---

^[1] Przykładowo masz siostrę i tatę, twoja mama umiera. Według ustawowych zasad dziedziczenia spadkobiercą ustawowym po zmarłej mamie będzie twój tata (jego udział wyniesie 1/3) oraz ty i twoja siostra (każdy z was po 1/3). Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu.